Bonobolar, Bir İnsanın Bir Şey Bilmediğini Anlayabilir mi?
Birkaç tutsak bonobo son zamanlarda görünüşte basit bir görevle karşı karşıya kaldı: lezzetli bir atıştırmalığı üç fincanın altından bulun. Bonobolar zeki olduklarından, ödülü olan fincanı belirlemek hiç de zor olmamalıydı. Ancak bir sorun vardı: maymunlar, doğru fincanı açması için kendi türlerinden bir başka üye değil, bir insanın yardımına güveniyordu. Dahası, bu insan bazen yiyeceğin nereye yerleştirildiğini göremiyor. Bu yüzden bonobolar doğru fincanı insan ortağına göstermek için kendi başlarına harekete geçtiler.
Bonoboların davranışlarını açıklayan Christopher Krupenye, Johns Hopkins Üniversitesi’nde evrimsel bilişsel bilimci olan Luke Townrow ile birlikte bugün Proceedings of the National Academy of Sciences USA dergisinde yayımlanan bir makalede bonoboların davranışlarını açıkladı. Bulguları, maymunların birinin bilgisizliğini çıkarabildiğini ve kafasındaki karmaşayı temizlemek için harekete geçebildiğini kanıtlıyor.
Diğerlerinin zihinsel durumlarını çıkarabilme yeteneği sıklıkla teori zihin olarak adlandırılır. İnsanlar, birbirleriyle başarılı iletişim kurmak ve koordine etmek için teori zihni kullanır. Örneğin, birinin belirli bir bilgiye sahip olmadığını sezerek, bilgiyi paylaşmanın ne zaman ve nasıl olması gerektiğini belirleriz.
Araştırmacılar, insanların en yakın evrimsel kuzenleri olan şempanzelerin ve bonoboların da teori zihni olabileceğini öne sürdüler. Ancak yazarlara göre, bu fikri kontrollü deneysel ortamlarda inceleyenler azdı.
Krupenye ve Townrow, Iowa’daki Ape Cognition and Conservation Initiative’da yaşayan üç erkek bonoboyla çalıştı. Deney sırasında, erkek bonobolardan biri, Townrow’un karşısında otururken, üç fincanın birinin altına üzüm veya fıstık gibi bir ödül yerleştirildi. Townrow, doğru fincanı açarsa, bonobo ödülü alacaktı.
Bazı denemelerde, Townrow’un ödülün fincanın altına yerleştirildiğini görebildi. Diğerlerinde, görüşü kartonla engellendi. Ödül yerleştirildikten sonra, bir fincanı açmadan önce 10 saniye beklerdi.
Bonobolar, Townrow’un ödüle göz kulak olduğunu biliyormuş gibi görünüyordu. Ödülün yerleştirildiğini gördüğü denemelerde, maymunlar doğru fincanı açması için sabırla beklerdi. Ancak Townrow’un görüşü engellendiği denemelerde, bonobolar, kaçırdığı şey hakkında bilgi vermek için doğru fincana doğru işaret ettiler. “Görevi hemen anladılar ve nereye işaret edeceklerini biliyorlardı,” diyor Townrow.
Bonobolar arasında bulunan en yaşlısı olan Kanzi adlı erkek, Townrow’un akıllanmasını sağlamak için özellikle çok yönlü hareketler yapmıştı. Şu anda 44 yaşında olan maymun, her zaman lezzetli bir atıştırmalık arıyor ve çalışma sırasında Townrow’un dikkatini çekmek ve ödülünü almak için sürekli olarak işaret etti ve tıkladı.
Yeni çalışmada yer almayan Duke Üniversitesi’nde karşılaştırmalı psikolog olan Michael Tomasello’ya göre, şempanzeler de bir kişinin bilgisizliğini ayırabiliyor ve iletişimlerini buna göre değiştirebiliyor. Bir 2012 makale, vahşi şempanzelerin, yakınlarında farkında olmayan grup üyelerini uyarmak için seslendirmeler yaptığını buldu. Benzer yetenekler hatta insan bebeklerinde bile gözlemlendi. “Bezliyken bile diğerlerinin aşina olmadığı şeylere işaret ederler,” diyor Tomasello.
Bu, bonoboların ve insanların son ortak atasına, yaklaşık sekiz milyon ila altı milyon yıl önce yaşamış olan birine kadar uzanan bilgi ve bilgisizlik durumları temsil edebileceğini göstermektedir. Bu ayrıca, bu düzeyde anlayışın karmaşık bir dil olmadan da mümkün olduğunu göstermektedir. “Bu bulgu, büyük maymun kuzenlerimizin başkalarındaki bilgi ve bilgisizlik durumlarını temsil edebildiklerini ve bu atıfları iletişim davranışlarını yönlendirmek için kullanabildiklerini göstermektedir,” diyor çalışmada yer almayan Kaliforniya, Berkeley Üniversitesi’nden biyolojik antropolog Laura Lewis.
Ancak henüz belirsiz olan, maymunların sadece bir ödül almak için işaret ettiği veya daha büyük bir motivasyonunun olup olmadığıdır. “Bonoboların iletişimin birinin zihinsel durumunu değiştirdiğinin farkında olup olmadığı veya bu bilginin insan evriminde daha sonradan mı evrildiği konusunda bir şeyler var mı?” diyor Krupenye.
Ekip, gelecekteki çalışmalarında bonobolar üzerinde bu soruyu çözmeyi umuyor. Ancak Kongo Demokratik Cumhuriyeti ormanlarında doğal olarak bulunan bu büyük maymunlar, habitat kaybı ve avlanma nedeniyle tehlike altında. Krupenye, bu çalışmanın bu maymunların bizimle ne kadar benzer olduğunu ortaya çıkaracağını umuyor. “Bonobolar, doğal dünyadaki yerimizi anlamamıza yardımcı olmak için önemli bir rol oynar,” diyor.
